लोकशाही विशेष लेख (भाग एक)
पाण्याची टंचाई ही एक गंभीर जागतिक चिंतेची बाब आहे. उन्हाळा आला की पाणी ही भारतातील सोन्याइतकी मौल्यवान वस्तू बनते. विशेषत: भारतासारख्या जलसमृद्ध देशातील जनतेला याचे परिणाम भोगावे लागतात. भारतातील प्रचंड वाढत असणारी लोकसंख्या, शहरीकरण आणि औद्योगिकीकरणामुळे पाण्याची मागणी सतत वाढत असल्याने गोड्या पाण्याच्या स्त्रोतांचा पुरवठा मर्यादित राहतो. त्यामुळे उपलब्ध जलस्रोत लोकसंख्येच्या गरजा पूर्ण करू शकत नाहीत, यामुळे पाणीटंचाईची स्थिती निर्माण झाली आहे. शेतीवर मोठ्या प्रमाणावर अवलंबून असलेल्या भारतामध्ये या संकटाचे दूरगामी परिणाम आपल्याला पाहायला मिळतात. पाणी टंचाईची कारणे आणि उपाययोजना याविषयीचा हा लेख..
पृथ्वीवर पाण्याचे प्रमाण ७१% असूनही ते पिण्यासारखे नाही. समुद्रात पाणी सुमारे ९६. ५% आहे. अंटार्टिका आणि हिमखंड, ज्यात पृथ्वीवरील सर्व ताज्या पाण्यापैकी ६१% भाग आहे, परंतु नियमित वापरासाठी हे पाणी मिळवणे शक्य नाही. पृथ्वीतलावर पिण्यायोग्य पाण्याचे प्रमाण फक्त ३% आहे. भारतातील पाणी टंचाईला कारणीभूत अनेक कारणे आहेत. जलद शहरीकरण आणि औद्योगिकीकरणामुळे जलस्रोतांचे प्रदूषण वाढले आहे, ज्यामुळे ते वापरासाठी अयोग्य झाले आहेत. याव्यतिरिक्त, अकार्यक्षम कृषी पद्धती आणि अति भूजल उपसा यांमुळे पाण्याचे महत्त्वपूर्ण स्रोत संपुष्टात आले आहेत. हवामानातील बदलामुळे परिस्थिती आणखी बिकट होते, ज्यामुळे पावसाचे अनियमित स्वरूप निर्माण होते आणि नद्या आणि जलचरांच्या पुनर्भरणावर परिणाम होतो. खराब पाणी व्यवस्थापन आणि योग्य पायाभूत सुविधांचा अभाव देखील पाणी संकट वाढवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते.
भारतातील सिलिकॉन व्हॅली म्हणून प्रसिद्ध असलेलं शहर बेंगळूरू सध्या भीषण पाणीटंचाईचा सामना करत आहे. भूजल व कावेरीच्या घसरलेल्या पातळीमुळे ताजे संकट निर्माण आले आहे. बगळुरूमध्ये वर्क फ्रॉम होमची मागणी वाढलीय, बरेच नागरिक शहर सोडत आहे. पाण्याचे संकट येथे राहणाऱ्या १. ४ कोटी लोकसंख्येला विविध पर्याय शोधायला भाग पाडत आहे. कोचिंग क्लासेस व शाळांनी मुलांना शाळेत येण्याऐवजी घरूनच वर्ग करण्याची सूचना केली आहे. तातडीचा उपाय म्हणून शहरात कार धुणे, बागेतील झाडांना पाणी देण्यावर देखील बंदी घालण्यात आली आहे. या आदेशाचे उल्लंघन केल्यास मोठा दंड देखील लावण्यात येणार आहे. बंगळूरूचा ‘सिलिकॉन व्हॅली’चा मुकुट या पाणी टंचाईमुळे उतरण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. नुसते बंगळुरू नाही तर, नीती आयोगाच्या अहवालानुसार सन २०३० पर्यंत भारतातील सुमारे २० शहरांना पाणी संकटाचा सामना करावा लागू शकतो. त्यात दिल्ली गांधीनगर, गुरुग्राम, इंदौर, अमृतसर, लुधियाना, हैदराबाद, चेन्नई व गाजियाबाद या शहरांचा समावेश आहे. सन २०१९ मध्ये चेन्नई येथे रेल्वेने पाणी पुरवठा कराच लागला होता. हे पण लक्षात घेणे गरजेचे आहे.
भारतात असलेल्या प्रमुख आव्हानांपैकी पाणी टंचाई हे एक मोठे आव्हान आहे. भारता बाबतीत काही त्रासदायक तथ्ये: ५0% पेक्षा जास्त लोकसंख्येला पिण्याचे शुद्ध पाणी उपलब्ध होत नाही. २. दरवर्षी सुमारे 200, 000 लोकांचा पिण्याच्या पाण्याच्या अभावामुळे मृत्यू होतो. ३. जर आपण सध्याच्या दरानुसार पाण्याचा वापर करत राहिलो तर 2030 पर्यंत भारताला फक्त निम्मेच पाणी मिळेल. ४. जे आज २०२४ मध्येच आपल्याला पहायला मिळत आहे. भारत जगातील सुमारे २५% भूजल भाग खेचतो. ५. जो चीन आणि यूएसएच्या एकत्रित भूजलापेक्षा जास्त आहे. भारताच्या कमी होत असलेल्या भूजल साठ्याचा आपल्या पिण्याच्या पाण्यावर परिणाम होतो. ६. जागतिक जल गुणवत्ता निर्देशांकात भारत १२२ देशांपैकी १२० व्या क्रमांकावर आहे. ७. भारताच्या जलसंकटाची महत्त्वपूर्ण आर्थिक किंमत आहे – नीती आयोगाच्या अहवालात असे सूचित केले आहे की तीव्र पाणी टंचाईमुळे देशाच्या जीडीपी मध्ये सहा टक्के नुकसान होईल. ८. नॅशनल इन्स्टिट्यूट फॉर ट्रान्सफॉर्मिंग इंडिया (NITI आयोग) ने सध्याच्या परिस्थितीचे वर्णन भारताच्या इतिहासातील ‘सर्वात भीषण जलसंकट’ म्हणून केले आहे. ९. पाणीपुरवठ्याअभावी पीक उत्पादन कमी होईल म्हणून अन्न पुरवठ्यालाही धोका आहे. 75% पेक्षा जास्त घरांमध्ये पिण्याचे शुद्ध पाणी नाही, तर ४0% लोकसंख्येला २0३0 पर्यंत पिण्याचे पाणी मिळणार नाही.
भारताच्या पाण्याच्या समस्येचे अनेक पैलू आहेत :
1. ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे भारतातील पावसाच्या पद्धतीत मोठ्या प्रमाणात बदल झाला आहे. पूर्वी मान्सूनचा सरासरी पाऊस ४५ दिवसांचा असायचा. ही संख्या आता 22 दिवसांवर आली आहे, प्रत्येक पावसाळ्यात पावसाची तीव्रता कमी असते.
2. धरणे बांधणे, इतर जलविद्युत प्रकल्प आणि सिंचनासाठी पाणी वळवणे यामुळे मोठ्या नदी परिसंस्थेचा पद्धतशीरपणे नाश होत आहे.
3. भारत जगातील इतर कोणत्याही देशापेक्षा जास्त भूजल साठा वापरतो आणि भूजल शोषणामुळे जलचर जलद कोरडे होत आहेत. सिंचनासाठी वापरण्यात येणारे एकूण भूजल 1980 च्या दशकातील 30% वरून आज 60% पर्यंत वाढले आहे.
4. सिंचनाव्यतिरिक्त, जलद शहरीकरण तसेच कोका-कोला सारख्या शीतपेय कंपन्यांकडून भूजलाचा अतिवापर यामुळे भूजल शोषण देखील झाले आहे.
5. नदीचे खोरे, आणि पाणलोट यांचा जल आणि मृदा संवर्धनाच्या उद्देशाने योग्य वापर केला गेला नाही, ज्यामुळे नदीच्या खोऱ्यांच्या जलविज्ञानावर परिणाम होतो.
6. वैविध्यपूर्ण भूगोल आणि हवामान असलेला लोकसंख्या असलेला देश असूनही, भारताकडे सर्वसमावेशक जल धोरण नाही. भूपृष्ठावरील पाणी आणि भूजलाच्या वापरासाठी विविध क्षेत्रे आणि वेगवेगळ्या राज्यांसाठी योग्य मार्गदर्शक तत्त्वे उपलब्ध नाहीत.
पुढील भागात आपण पाण्याच्या बचती संदर्भात विहार करू..
डॉ. रिता मदनलाल शेटीया
लेखिका, अर्थशास्त्र (प्राध्यापिका), पुणे
मेल. http://drritashetiya14@gmail. com
